Photographe
Place Maubourguet
Tarbes
Recueilli par B.D. van der Velden
L’Aigle Bleu
Heerlen 2023
Comme si Blanchard n’avait pris qu’une seule photo. Le photographe reçut aux alentours de 1865 dans son atelier le jeune Isidore Ducasse, dégingandé, le plaça sur une petite scène, le bras droit fermement appuyé sur un livre qui reposait sur un piédestal massif de telle manière qu’il puisse mettre l’image au point et appuya sur le déclencheur. Ce piédestal et une chaise dans le studio servaient à immobiliser la personne pendant les 20 secondes nécessaires à l’exposition. Sur la photo développée par Blanchard, la jambe avant reste un peu floue, assurément pas nette. Les yeux sont ajoutés dans la chambre noire, deux petits points noirs, comme dans presque toutes les photos de l’atelier de Blanchard de la place Maubourguet à Tarbes.
Le 20 octobre 2009, dans la Salle Rossini à Paris, fut mis en vente le lot n° 241, une petite image format CDV (Carte de visite), réalisée dans le studio de Blanchard. L’image datée du milieu du XIXe siècle doit rapporter aux enchères au moins 40 000 ou 50 000 euros, mais personne ne se porte acquéreur à ce prix. Cette carte de visite montre - peut-être - l’écrivain Isidore Lucien Ducasse (Montevideo, 1846 - 1870, Paris) en 1867, plus connu sous son pseudonyme de comte de Lautréamont. L’historien Jean-Jacques Lefrère a découvert cette ymage vers 1975 dans un album de la famille Dazet, l’un des amis d’enfance de Ducasse à Tarbes, et l’a publié dans son livre Le Visage de Lautréamont (P. Horay, 1977). Ducasse fut dans les années 1859 à 1862 élève au lycée de Tarbes, et de 1863 à 1866 au lycée de Pau.
Le processus de capture sur une plaque de verre de huit photos de la taille carte de visite fut breveté en 1854 par le photographe parisien André Adolphe Eugène Disdéri et permettait une réduction considérable des coûts. Les photos pouvaient être commandées par lots de 25 ou 50. Grâce à cette invention, tout le monde souhaitait être immortalisé sur une mince feuille de papier sensible à la lumière, collée sur une carte en carton, et la partager avec la famille et les amis. L’image célèbre et perdue d’Arthur Rimbaud de 1871 par Étienne Carjat est aussi un portrait au format carte de visite. La photo mesure environ 5,2 cm sur 8,7 cm, le carton 6,2 cm sur 10,3 cm, la taille d’une carte de visite à cette époque. Un processus populaire encore longtemps utilisé après la Première Guerre mondiale. Dans les années 1860, il y a des centaines de studios de photographes à Paris, et aussi en province. A Tarbes dans les années 1870, les photographes s’appelaient Annet, Blanchard, Marcellin Bedon, Jean Lacaze, Tantoul & Lafosse, C. Daube, Lalanne R. de Guilhas - photographe de la Princesse Sophie de Galitzin, Arnault, Blancheton & Arnault, Marcelin Bidou, Guyat, Pascal Viacara, L. Ross (photographe et artiste peintre), Paul Caillau (photographe de l’école d’artillerie et de l’Arsenal), G. Francis, G. Mallet, la Photographie Marseillaise, F. Marie et finalement Délié – succr. Sereni. L’album photographique de proches et de célébrités devient un symbole de prestige pour la bourgeoisie du XIXe siècle, selon Gisèle Freund dans son étude de l’histoire de la photographie (La Photographie en France au XIXe siècle : essai de sociologie et d’esthétique, A. Monnier, 1936). La série des portraits de Blanchard montre que les chercheurs qui ont associé ces images avec l’émergence de la bourgeoisie se sont trompés, peut-être les albums photographiques de ces familles ont survécu à l’épreuve du temps, mais aussi parce que le filtre social qui consiste à échanger des bristols avec un portrait était simplement très en vogue. Dans cette série sont aussi représentés des musiciens itinérants (similaires aux images du side-show et du Musée Barneys par Eisenmann à New York) et des fillettes qui tiennent la pose avec la même robe, probablement fournie par le photographe. Pascal Thou, médecin de la marine, emporte des portraits CDV de ses proches pendant son Voyage de Circumnavigation : ‘Mais en attendant j’ai là vos portraits. Mon père est très bien, lui. Ma mère a l’air de me dire que je lui ai fait quelque chose. Il fallait qu’elle fut furieusement en colère quand l’honorable citoyen Blanchard, de Tarbes, a daguerréotypé son visage. Et toi, ma sœur Marguerite, quelle citadelle!’ (in Souvenir de la Bigorre : recueil bimestriel (Tarbes) IX & X, 1889-1890, p. 205).
Le photographe qui a saisi Ducasse s’appelait Bernard Blanchard, né le 7 janvier 1831 à Tarbes (Hautes-Pyrénées). Quand il s’est marié en 1858, il était coiffeur de profession. En 1866 à l’enregistrement de naissance de son fils à la mairie, il déclare la profession de photographe. En 1870 ou 1871, il réalise un portrait de l’écrivain Jules Laforgue dans son atelier. Dans les années 1877 à 1883, Blanchard apparaît dans l’Aide-mémoire de photographie en tant que photographe à Tarbes. Au dos des photos, on peut lire que Blanchard travaillait sur la Place Maubourguet et au 55 Rue des Grands Fossés. Blanchard meurt à Tarbes le 6 octobre 1886.
Pendant près de cent ans, une recherche iconographique a été entreprise sur Lautréamont. Bien sûr, il y avait des dessins représentant l’écrivain et même des images qui montrent une ressemblance étonnante avec l’homme sur la photo, mais ils étaient tous apocryphes, c’est à dire fictifs. Salvador Dalí a fait un « portrait imaginaire de Lautréamont à dix-neuf ans », selon sa méthode « paranoïaque-critique » en 1937 et il y a un « portrait » de Lautréamont par Félix Vallotton dans Le Livre des masques écrit par Remy de Gourmont (1898).
Il semble que Blanchard n’ait jamais fait que cette seule photo de Ducasse, les autres clichés n’ont qu’un intérêt personnel et ils forment un aspect de la Science du particulier. Cet arrangement de presque soixante photographies prises par Blanchard, sans rechercher un quelconque ordre chronologique ni la construction d’une hiérarchie sociale ou une composition artistique, n’a qu’un pur but documentaire : « la Science est une question administrative ».
NL
Alsof Blanchard ooit maar één foto heeft geschoten. De fotograaf uit het Zuid-Franse Tarbes ontving een slungelige Isidore Ducasse ergens rond 1865 in zijn studio, plaatste hem op een klein podium, de rechter arm stevig op een dik boek, dat weer rustte op een enorme sokkel, hij stelde de camera scherp en drukte de sluiter in. In de studio was zo een dergelijke sokkel, een metalen staketsel of een stoel noodzakelijk om de geportretteerde te fixeren gedurende de 20 seconden die koning eenoog nodig had voor de belichting. Op de afdruk die Blanchard ontwikkelde blijft het voorste been een beetje wazig, zeker niet scherp. De ogen van Ducasse zijn in de donkere kamer bijgewerkt, twee kleine zwarte stipjes, zoals op bijna alle foto’s uit het atelier van Blanchard op de place Maubourguet.
Als lot N°241 wordt op 20 oktober 2009 in de Salle Rossini in Paris een kleine foto te koop aangeboden, formaat CdV (Carte de Visite), gemaakt in het atelier van Blanchard in Tarbes. Het onooglijke prentje uit het midden van de negentiende eeuw moet op de veiling tussen de 40.000 en 50.000 Euro opbrengen, niemand is bereid zoveel te bieden. Afgebeeld op de foto uit 1867 is – mogelijk – de schrijver Isidore-Lucien Ducasse (Montevideo, 1846-Parijs, 1870), beter bekend onder zijn pseudoniem Comte de Lautréamont, schrijver van de Zangen van Maldoror. Rond 1975 heeft de Lautréamont-historicus Jean-Jacques Lefrère de foto gevonden in een album van de familie van Georges Dazet, een jeugdvriend van Ducasse in Tarbes, en gepubliceerd in zijn boek Le Visage de Lautréamont (P. Horay: 1977). Isidore was voor een degelijke schoolopleiding uit Uruguay naar de geboortestreek van zijn vader gezonden. Hier was hij in de jaren 1859 tot 1862 leerling op het lyceum in Tarbes, en van 1863 tot 1866 van het lyceum in het nabijgelegen Pau, waarna hij naar Parijs vertrok.
Een techniek om op een glasplaat in een keer acht foto’s van het formaat Carte de Visite vast te leggen en zo een kostenbesparing te realiseren, wordt in 1854 gepatenteerd door de Parijse fotograaf André Adolphe Eugène Disdéri. Met deze uitvinding kan iedereen zich laten vastleggen op een heel dun lichtgevoelig velletje papier dat wordt geplakt op een kartonnen kaartje, om deze te kunnen delen met familie en vrienden. Als de marine arts Pascal Thou in 1874 een wereldreis maakt neemt hij de foto’s van familieleden mee : ‘Mais en attendant j’ai là vos portraits. Mon père est très bien, lui. Ma mère a l’air de me dire que je lui ai fait quelque chose. Il fallait qu’elle fut furieusement en colère quand l’honorable citoyen Blanchard, de Tarbes, a daguerréotype son visage. Et toi, ma sœur Marguerite, quelle citadelle!’ (in: Souvenir de la Bigorre : recueil bimestriel (Tarbes) IX & X, 1889-1890, p. 205). De afdrukken konden worden besteld in een oplage van 25 of 50. Het werd in enkel jaren een hype. Ook de beroemde en verloren gegane foto van Arthur Rimbaud door Étienne Carjat uit 1871 is zo een Carte de Visite. De foto, die ongeveer 5,2 bij 8,7 cm meet, wordt geplakt op een kaartje voorzien van reclame voor de fotograaf van 6,2 bij 10,3 cm, het formaat van een visitekaartje in deze periode. Het procedé bleef tot lang na de Eerste Wereldoorlog populair. In de jaren 1860 waren er enkele honderden fotostudio’s in Parijs, en ook in de provincie had elke stad meerdere studio’s. In Tarbes waren rond 1870 een reeks portretfotografen actief: Annet, Blanchard, Délié – succr. Sereni, Marcellin Bedon, Jean Lacaze, Tantoul & Lafosse, C. Daube, Lalanne R. de Guilhas - photographe de la Princesse Sophie de Galitzin, Arnault, Blancheton & Arnault, Marcelin Bidou, Guyat, Pascal Viacara, L. Ross (photographe et artiste peintre), Paul Caillau (photographe de l’école d’artillerie et de l’Arsenal) en F. Marie. Het in leer of velours gebonden insteek-fotoalbum met zilveren beslag waarin afbeeldingen van naasten en beroemdheden werden bewaard, ontwikkelde zich tot een statussymbool van de burgerij, aldus een stelling van Gisèle Freund in haar studie naar de geschiedenis van de fotografie (La Photographie en France au XIXe siècle : essai de sociologie et d’esthétique, A. Monnier: 1936). Deze reeks portretten uit Tarbes laat zien dat geleerden die deze foto’s uitsluitend vereenzelvigen met de opkomst van de burgerij het mis hebben. Misschien hebben vooral dergelijke familiealbums de tand des tijds doorstaan. En mogelijk was het uitwisselen van kaartjes met een portret ten voeten uit zeer en vogue onder leden van de burgerij, maar op de CdV-foto’s uit het atelier van Blanchard komen ook meisjes voor die op de foto gingen met de zelfde – mogelijk van de fotograaf – geleende jurk, foto’s die bij de emigratie naar Amerika zijn mee genomen en daar 150 jaar later weer opdoken, foto’s met in de hoeken gaatjes van de punaises waarmee ze aan de muur hingen, en lieten rondtrekkende muzikanten en troubadours zich door hem portretteren (vergelijkbaar met de foto’s van figuranten uit de side-show van het circus Barnum and Bailey door Chas Eisenmann uit de Bowery in New York). Maar het plaatje moet waar het kan voornaam zijn, men ging naar de fotograaf in parade-uniform, waar nodig met bijgewerkte krulsnor, in baljurk of in pak.
Ducasse werd vastgelegd door de fotograaf Bernard Blanchard. Blanchard werd op 7 januari 1831 geboren in Tarbes. Bij zijn huwelijk in 1858 is hij kapper van beroep, in 1866 bij de geboorteaangifte van zijn zoontje staat hij bij de burgerlijke stand ingeschreven als fotograaf. Uit 1870 of 1871 stamt een portret van Blanchard van een jongentje, de latere schrijver Jules Laforgue. Van 1877 tot 1883 komt Blanchard in de Aide-mémoire de photographie voor als fotograaf te Tarbes. Op de achterzijde van de foto’s is te lezen dat Blanchard werkte op de Place Maubourguet en op nr. 55 rue des Grands Fossés. Blanchard sterft op 6 oktober 1886 in Tarbes.
Bijna honderd jaar is er gezocht naar een afbeelding van de jong gestorven schrijver uit Montevideo. Het zelfportret in woorden dat hij in zijn eigen woorden in de Zangen schetst voldoet niet meer in een maatschappij waar het spektakel (inclusief de literatuur) beelden eist, liefst bewegend. Natuurlijk waren er getekende portretten van de schrijver, plaatjes die zelfs een verrassende gelijkenis tonen met de jongeman op de foto, maar deze zijn allemaal apocrief, of zo men wil, fictief. Salvador Dalí maakte in 1937 een ‘Imaginair Portret van Lautréamont op negentienjarige leeftijd’, volgens zijn ‘méthode paranoïaque-critique’ en de beeltenis die Félix Vallotton van Lautréamont maakte voor Le livre des masques (1898) van Remy de Gourmont, was in diens eigen woorden een ‘création pure, faite sans aucun document’ (Vallotton aan André Breton, 21 april 1921).
Het gebruik van de fotografie heeft voor surrealisten twee kanten. Ten eerste zagen zij de fotografie als een procedure om beelden vast te leggen, of te creëren; de rayogrammen en andere manipulaties van lichtgevoelig fotopapier als experimenten in automatisme, zoals die ook met verf, inkt of zand werden ondernomen. Daarnaast de fotografie als medium voor het fixeren van oneindige variaties op de toevallige ontmoeting van een paraplu en een naaimachine op een snijtafel. Eduard Jaguer heeft deze vormen van surrealistische fotografie bijeengebracht in ‘Les Mystères de la Chambre Noire’. Daartegenover kan een tweede categorie geplaatst worden, die van de objectieve fotografische afbeelding die gebruikt wordt om omslachtige beschrijvingen in literaire werken te vermijden. Voorbeelden hiervan zijn de illustraties in Breton’s Nadja of het familieportret van Thérèse de Lisieux tegenover de titelpagina in het essay van Pierre Mabille over dit negentiende Franse fenomeen (met de waarschuwing dat de foto’s van de Heilige Thérèse die in omloop zijn, slechts een afbeelding van een derderangs danseresje zijn). De foto’s van zijn literaire vrienden heeft Breton in Nadja opgenomen om subjectieve beschrijvingen van gezichten te vermijden, zo schrijft hij in zijn voorwoord voor de editie van 1962 – met als schrijnende anticlimax de afwezigheid van een beeltenis van de hoofdpersoon in het boek. Voor Lautréamont is deze omissie met de ontdekking van Lefrère de wereld uit geholpen. De door Blanchard gemaakte foto van Isidore Ducasse – die Breton niet heeft gekend – is als een ‘scarabée, beau comme le tremblement des mains dans l’alcoolisme’.
ENG
As if Blanchard only took one photo. Somewhere around 1865, the photographer received lanky Isidore Ducasse in his studio, placed him on a small stage, his right arm firmly resting on a book, which was resting on a huge pedestal, and then focused the lens and clicked the shutter. A pedestal or chair was necessary in the studio to keep a person standing still during the long seconds required for exposure. On Blanchard’s photo the front leg is a bit blurred, certainly not in focus. The eyes, two small black dots, were added afterwards, as with almost all the photos from Blanchard’s studio on the Place Maubourguet in Tarbes.
On October 20, 2009, lot N° 241, this small photo format CdV (Carte de Visite) came up for sale at the Salle Rossini in Paris. It was produced in the studio of the photographer Blanchard. The auction estimate for this photo from the middle of the nineteenth century was 40,000-50,000 euros, but nobody proved willing to pay that much. The photo depicts - probably - the writer Isidore-Lucien Ducasse (Montevideo, 1846-Paris, 1870) in 1867, better known under his pseudonym Comte de Lautréamont. The literary historian Jean-Jacques Lefrère discovered the image around 1975 in an album belonging to the family of Georges Dazet, a childhood friend of Ducasse in Tarbes, and published it in his book Le Visage de Lautréamont (P. Horay, 1977). Ducasse was a student at the lycée in Tarbes from 1859 to 1862, and later attended the lycée in nearby Pau between 1863 and 1866.
Capturing eight such photographs on one glass plate resulted in a considerable cost reduction, a process patented in 1854 by the Parisian photographer André Adolphe Eugène Disdéri. These cartes de vistes or cabinet cards could be ordered in batches of 25 or 50. Everyone wanted their likeness captured on a thin sheet of light-sensitive paper glued onto stiff card so they could share their image with family and friends. The photo is about 5.2 cm by 8.7 cm and the backing card measures 6.2 cm by 10.3 cm, the standard size of a cabinet card at the time. The process remained popular until long after the First World War. In the 1860s, there were 600 photographic studios in Paris, and every town in France boasted a number of them. In the 1870s, Tarbes was home to the following portrait photographers: Annet, Blanchard, Délié – succr. Sereni, Marcellin Bedon, Jean Lacaze, Tantoul & Lafosse, C. Daube, Lalanne R. de Guilhas - photographe de la Princesse Sophie de Galitzin, Arnault, Blancheton & Arnault, Marcelin Bidou, Guyat, Pascal Viacara, L. Ross (photographe et artiste peintre), Paul Caillau (photographe de l’école d’artillerie et de l’Arsenal) and F. Marie. The famous and lost photo of Arthur Rimbaud by Étienne Carjat from 1871 is also a portrait carte de visite. The photo album containing images of relatives and celebrities became a status symbol of the bourgeoisie, according to Gisèle Freund in her study of the history of photography (La Photographie en France au XIXe siècle : essai de sociologie et d’esthétique, A. Monnier: 1936). In Variétés, a Belgian journal edited by Paul-Gustave Van Hecke and the surrealist writer E.L.T. Mesens, such a bourgeois “Album de famille” is incorporated in the photography section (II, 2, 15 Juin 1929). However, this series of portraits from Tarbes shows that scholars who identify these photographs with the rise of the bourgeoisie are mistaken. Perhaps family photo albums are more likely to have survived, perhaps the exchange of cabinet cards was more en vogue among members of the bourgeoisie, but Blanchard’s studio also produced photos of traveling musicians (like the photos of human oddities from the Barnum and Bailey Circus sideshow by Chas Eisenmann from the Bowery in New York) and girls who had their picture taken in the same dress – possibly borrowed from the photographer.
The photographer who captured Ducasse on photographic paper was Bernard Blanchard, born 7 January 1831 in Tarbes at the foot of the French Pyrenees. When he married in 1858, he was a hairdresser by profession, but by the time he registered the birth of his son in 1866, Blanchard was listing his occupation as photographer. There is a portrait of the writer Jules Laforgue from Blanchard’s studio that dates from 1870 or 1871. From 1877 to 1883, Blanchard is .listed in the Aide-mémoire de photographie as a photographer in Tarbes. It is recorded on the back of the photos that Blanchard worked at Place Maubourguet and 55, Rue des Grands Fossés. He died in Tarbes on 6 October 1886.
It took almost a century to find an image of the real Lautréamont. Of course there were drawings of the writer, pictures that even bear a surprising resemblance to the young man on the photo, but they were all apocryphal, or, if you will, fictional. In 1937, Salvador Dalí created an “Imaginary Portrait of Lautréamont at the age of nineteen”, using his “paranoiac-critical” method. Félix Vallotton made an equally imaginary portrait of Lautréamont for Remy de Gourmont’s Le livre des masques. Finally there is a portrait mentioned by Marcel Duchamp in a letter to Julien Levy of 28 December 1938, Duchamp wrote: “I did not look closely into the portrait of Lautréamont but I don’t think there is a secondary [….] is it a Peyronnet? – Nobody […] seems to know. is it XVIIIth century? or a modern primitive ?” Bernard Blanchard’s photo is certainly an addition to this series, a “scarabée, beau comme le tremblement des mains dans l’alcoolisme.”
L’Aigle Bleu / La Société Protectrice des Enfants Martyrs
Heerlen
2023
